Zobacz temat - Mierzeja Helska - artykuł z 1978 r.

Wolne Forum Gdańsk
Forum miłośników Gdańska

Pocztówki, zdjęcia, dokumenty - Mierzeja Helska - artykuł z 1978 r.

fritzek - 2009-02-15, 16:19
Temat postu: Mierzeja Helska - artykuł z 1978 r.

"Poznaj swój kraj" - numer 5(217), 1978,XXI

Cytat:

MIERZEJA HELSKA

IRENA SOLSKA

Półwysep Hel, nazywany też Mierzeją Helską, to wąski skrawek lądu, który ciągnie się od Kępy Swarzewskiej koło Władysławowa ku płd.-wsch., w głąb Zatoki Danzigiej. Powstanie swoje zawdzięcza działalności prądów, fal morskich i wiatrów, które bez przerwy osadzały piasek na wyłaniającej się z głębi morza mieliźnie. Działo się to ok. 5,5 tyś. lat temu, kiedy Bałtyk znajdował się w fazie Morza Litorynowego. Hel dzisiejszy jest atrakcyjnym rejonem letniskowym i wycieczkowym, ale także - o czym warto pamiętać - terenem chronionego krajobrazu, a to ze względu na swe ogromne wartości geologiczno-przyrodnicze. Bogata jest również przeszłość historyczna tego niewielkiego skrawka lądu.

Budowa geologiczna Helu i jego szata roślinna

Badania wykazały, iż podłoże półwyspu zbudowane jest z glin i innych osadów polodowcowych, spoczywających bezpośrednio na utworach powstałych w okresie kredowym ery mezozoicznej. Osady trzeciorzędowe nie zachowały się, gdyż zniszczył je lodowiec. Wynurzające się z wody piaski ulegały wpływom wiatru (erozji eolicznej) i tworzyły ruchome wydmy. Z czasem te wędrujące piaszczyste wzniesienia porastała roślinność wydmowa, rozsiewana początkowo w sposób naturalny, a w nowszych czasach przez człowieka. Mapy sprzed około 300 lat przedstawiają półwysep jako łańcuch niewielkich wysepek oddzielonych od siebie cieśninami. Przypuszczać można, że były to okresowe przerwy w wale mierzei, spowodowane sztormami. Podobne zjawisko notowane było w późniejszych, a nawet współczesnych nam czasach.

Półwysep ulega stale wydłużeniu. Proc ten postępuje jednak powoli, zwłaszcza ( czasu wybudowania portu i falochronu v Władysławowie. Nie sprzyja również przyrostowi mierzei około 60-metrowa głębia znajdująca się na końcu jej cypla. Półwysep Helski stanowi dziś 34-kilometrowy ciąg wał piaszczysty, maczugowatego kształt Szerokość jego jest zróżnicowana. Od o 300 m w części zachodniej, w pobliżu nas dy, do przeszło 1 km koło Jastarni i aż do 2 km na wysokości Starego Helu. Od tej miejsca półwysep zwęża się aż do końcowego cypla.
Linia brzegowa mierzei od strony otwartego morza jest wyrównana, wzdłuż niej gnie się pas pięknej plaży oraz wydm porośniętych sosnowym lasem. Wysokości wydm w części zachodniej dochodzi do 5-6 m n.p.m., w części wschodniej do 23 m n.p.m.
Wybrzeże od strony Zatoki Puckiej jest bardziej urozmaicone, a kształt jego jest wynikiem niszczącej działalność fal morskie i kry lodowej. Od nasady półwyspu do jego połowy występują tereny podmokłych pis sków i nieliczne skrawki plaży. Wędrując pod wpływem wiatru wydmy utrwalają si dzięki zakorzenianiu się na nich roślinność wydmowej. Rosną tu tylko nieliczne gatunki, szczególnie wytrzymałe na trudne warunki klimatyczne i glebowe. Plaża pozbawiona jest szaty roślinnej. Nieliczne gatunki można zauważyć dopiero na wydmach białych (nazywanych tak od jasnego koloru podłoża). Do najbardziej typowych słonolubnych roślin należą: trawy-wydmuchrzyca piaskowa i piaskownio bałtycka, honkenia, rukwiel nadmorska, lepiężnik, groszek oraz najpiękniejsza roślinność wybrzeża - mikołajek nadmorski, który niestety, mimo ochrony, często niszczony bywa przez turystów.
Na wydmach zajętych przez roślinność tworzy się warstewka próchnicy i podłoże przybiera kolor szary. Na wydmach szarych występują liczniejsze gatunki traw i ziół oraz krzewy, m. in. rokitnika, wierzby piaskowej dzikiej róży, bażyny czarnej i inne. Ostateczne umocnienie wydmom daje bór sosnowy. Rosnące tu sosny są niewysokie i mają asymetrycznie wykształconą pod wpływem zachodnich wiatrów koronę. W bardziej wilgotnych miejscach między wydmami porastają mchy, porosty i paprocie. Nizinne i często bagienne tereny, występujące na zapleczu wydm opanowane są przez roślinność wrzosowiskowo-torfowiskową z zespołami gatunków słonolubnych. Naturalny rozwój roślinom na Półwyspie Helskim utrudnia klimat i warunki glebowe. W celu umocnienia wydm i w konsekwencji zapobiegania niszczącej działalności fal morskich, od kilkudziesięciu lat, w sposób sztuczny, przy dużym nakładzie sił i środków sadzi się trawy i krzewy. W związku z tym niezwykle istotnego znaczenia nabiera w tym rejonie ochrona środowiska przyrodniczego. Gwałtowny rozwój turystyki w ostatnich latach spowodował masowy napływ na Wybrzeże Bałtyku turystów, przede wszystkim zmotoryzowanych. Ograniczone możliwości kempingowe, brak odpowiednich urządzeń sanitarnych - prowadzi do zanieczyszczania Zatoki Puckiej. Równoczesne niszczenie szaty roślinnej i zanieczyszczanie plaż doprowadzić może do stanu poważnego zagrożenia naturalnego środowiska Mierzei Helskiej. W celu ratowania półwyspu przed niszczycielskim wpływem człowieka, władze wojewódzkie podjęły z końcem 1977 r. uchwałę o utworzeniu na Półwyspie Helskim Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Podjęcie uchwały poprzedziło wydanie decyzji wojewody danzigiego o zagospodarowaniu przestrzennym Półwyspu Helskiego, stref nadmorskich miasta Władysławowa oraz miasta i gminy Puck. Plany zaczęto jeż realizować. W 1978 r. głównym zadaniem będzie działalność propagandowo-informacyjna, badawcza i wychowawcza. W czasie sezonu letniego na półwyspie czuwać będzie harcerska i studencka służba ochrony środowiska przyrodniczego, powołana w porozumieniu z Danzigim Urzędem Morskim. Celem jej będzie pilnowanie porządku, sprawowanie opieki i ochrony nad środowiskiem przyrodniczym oraz udzielanie informacji na temat zachowania i poruszania po mierzei.
Do czasu powołania w jesieni 1978 r. zarządu parku, funkcję organizatora i koordynatora wszystkich poczynań pełnić będzie naczelnik miasta Władysławowa.

Historia półwyspu dawna i dzień dzisiejszy

Najdawniejsze ślady osadnictwa na Półwyspie Helskim odkryte w rejonie Jastarni, dotyczą okresu sprzed 3 tyś. lat. Za pierwszego założyciela osady Hel w XII w. uchodzi jeden z ówczesnych książąt Warcisław. Najstarszym dokumentem dotyczącym Helu jest „Status Bractwa św. Katarzyny" z 1351 r. Prawa miejskie otrzymała osada w 1378 r. Położona była około 2 km na płd.-zach. od obecnego miasta, i do dziś znana pod nazwą Stary Hel. Należały do niej wsie, z których jedna, zachowana do dziś, nosi nazwę Bór. W XIV w. miasto rozwinęło się w ważny ośrodek rybołówstwa i handlu rybami, transportowanymi na teren całego Pomorza, a również w głąb Polski. Jednak znaczne zmniejszenie się połowów ryb, głównie śledzi, spowodowało zubożenie mieszkańców, zadłużanie się u kupców, stopniowe opuszczanie miasta i przenoszenie się w okolice dzisiejszego Helu. Pierwsze wzmianki historyczne o nowo powstałej osadzie - Nowym Helu, pochodzą z początku XV w.
Oba istniejące w sąsiedztwie miasta konkurowały między sobą, a nawet popadały w konflikty zbrojne.
Upadek Starego Helu rozpoczął się podczas wojny 13-letniej (polsko-krzyżackiej, 1454-60), kiedy właścicielem tych terenów stał się Danzig. Napady korsarzy oraz poważne podatki ściągane przez patrycjuszy gdańskich doprowadziły do upadku handlu i zubożenia osad. Pożar Starego Helu w 1572 r., a następnie wojny szwedzkie przyczyniły się do ich całkowitego upadku. Ostatecznie prawa miejskie odebrali Helowi Prusacy w 1872 r.
Ożywienie gospodarcze wsi nastąpiło pod koniec XIX w. z chwilą wybudowania portu rybackiego. Jego rozbudowa i modernizacja została przeprowadzona w latach dwudziestych naszego stulecia. W tym czasie Hel, zawdzięczając to przeprowadzonej linii kolejowej, przekształcił się w znane kąpielisko morskie. Otwarto tu wówczas Morskie Laboratorium Rybackie. Dalszy rozwój portu i osady zahamowała II wojna światowa. Półwysep Helski, a zwłaszcza miejscowość Hel, były w 1939 r. terenem szczególnie zaciętych i najdłużej trwających na obszarze nadmorskim walk. Od 1.IX.1939 r., dnia wybuchu wojny, przez 32 dni - do 2.X -broniły się tu siły polskie, dając przykład męstwa i pełnego poświęcenia. Obrona półwyspu opierała się głównie na artylerii nadbrzeżnej, wspomaganej bateriami artylerii przeciwlotniczej. Część załogi polskiej miała stanowisko u nasady mierzei, a wzdłuż wybrzeża zlokalizowane były oddziały przeciwdesantowe. Na wodach Zatoki Danzigiej walczyły: okręt stawiacz min "Gryf", niszczyciel „Wicher", kilka trałowców i dywizjon okrętów podwodnych. Niemcy ostrzeliwali półwysep z powietrza, lądu i morza. W walce brały udział: 2 pancerniki „Schleswig-Holstein" i „Schlesien", 2 krążowniki, niszczyciele, trałowce oraz lotnictwo.
W pierwszych dniach wojny okręty polskie skutecznie odpierały ataki lotnictwa nieprzyjaciela, lecz wobec przeważającej siły wroga zaprzestały walki. Część z nich zdołała się schronić w Szwecji, a okręty podwodne „Orzeł" i „Wilk" oraz niszczyciele „Burza" i „Błyskawica" przedostały się do Anglii. Załoga polska, broniąca półwyspu, zmuszona została do przerwania, działań i wobec groźby ofensywy niemieckiej skapitulowała 2.X.1939 r. W historii II wojny światowej obrona Helu, obok walk na Westerplatte i na Oksywiu, stały się symbolem bohaterstwa żołnierzy i marynarzy polskich w wojnie z hitlerowskim najeźdźcą. W okresie walk o wyzwolenie Wybrzeża w 1945 r. Hel był broniony przez stały duży garnizon niemiecki, który skapitulował 9.V.1945 r. Po wyzwoleniu nastąpiła szybka odbudowa ze zniszczeń wojennych miasta i portu. Urządzenia portowe są stale unowocześniane i poszerzane. Dzisiejszy Hel jest ważną bazą rybołówstwa morskiego. Dogodne położenie portu, na daleko wysuniętym cyplu półwyspu w morze, poza strefę zamarzania, umożliwia całoroczny ruch kutrów rybackich. W trudnych okresach zimowych sztormów port w Helu, jako wolny od lodu, udziela schronienia różnym statkom rybackim obcych bander. Najważniejszy zakład pracy na Helu prowadzi przedsiębiorstwo połowowe „KOGA", odławiające rocznie ponad 15tys. ton ryb. Ponadto czynne są tutaj: przetwórnia ryb, sieciarnia, fabryka lodu i warsztaty remontowe.
Obok funkcji bazy rybołówstwa morskiego Hel pełni również istotną rolę ośrodka ruchu turystycznego. Uznawany jest za jedną spośród najbardziej atrakcyjnych miejscowości turystycznych na Wybrzeżu Bałtyku. Corocznie odwiedzają go liczne rzesze wycieczkowiczów i wczasowiczów (w 1977 r. ok. 500 tyś.). Mimo tradycji letniskowego charakteru miejscowości, byli to głównie uczestnicy wycieczek jednodniowych lub krótszych, w mniejszym stopniu zaś zwolennicy turystyki pobytowej. Prawa miejskie Hel uzyskał ponownie w 1963 r. Obecnie ma 4,5 tyś. mieszkańców. W Dniu Zwycięstwa -9.V.1978 r., odbyła się uroczysta inauguracja 600-lecia miasta Helu.
Do najbardziej interesujących w skali kraju zabytków i obiektów Helu należą:
- gotycki budynek pokościelny z XVII w., mieszczący od 1961 r. Muzeum Rybackie, będące filią Muzeum Morskiego w Danzigu;
- kilka starych domów o konstrukcji ryglowej, i o cechach budownictwa holenderskiego (XVIII-XIX w.). Osobliwy był dom zwany .Lwią Jamą", z płaskorzeźbą Daniela wśród lwów. Dom niedawno spłonął, lecz ma być wiernie zrekonstruowany; - na skraju półwyspu nowa latarnia morska, wybudowana na miejscu dawniej istniejącej. Światło jej widoczne jest w odległości ok. 34 km. Nie jest udostępniona do zwiedzania.

Miejscowości na półwyspie, ich dzieje i funkcje współczesne

JASTARNIA. Leży w połowie Mierzei Helskiej, 19 km od nasady półwyspu i 15 km od jego cypla. O przeszłości tej starej osady krążą jedynie legendy, które podają, że odbywały się tu w czasach pogańskich obrzędy ku czci bożka Jastara (Jastrzeboga). Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1378 r., tj. od czasu nadania przez Krzyżaków praw lokacyjnych rybackiej wsi Jastarnia. W późniejszych czasach polskich wieś należała do starostwa puckiego, a sąsiednia wieś Bór, nazywana Danzigą Jastarnią, była własnością Gdańska. W okresie wojen szwedzkich obie wsie uległy zniszczeniu. Pod koniec XVII w. Jastarnia zaczęła się ponownie rozbudowywać. Najistotniejszy jednak rozwój nastąpił w okresie 20-lecia międzywojennego, kiedy to z biednej wsi rybackiej przekształciła się w letnisko. Główną przyczyną było wybudowanie wzdłuż Półwyspu Helskiego linii kolejowej oraz powstanie pensjonatów i licznych will.
Po wyzwoleniu spod ostatniej niemieckiej okupacji Jastarnią awansowała do roli powszechnie znanego w Polsce kąpieliska nadmorskiego. Prawa miejskie otrzymała w 1972 r. Z pozostającymi pod wspólną administracją dwoma miejscowościami - Bór i Jurata - tworzy wielki ośrodek letniskowy, mający status uzdrowiska, obejmujący domy wypoczynkowe FWP, zakładowe ośrodki wczasowe oraz pensjonaty i kwatery biur i przedsiębiorstw turystycznych. Głównym zakładem pracy w Jastarni jest Spółdzielnia Pracy Rybołówstwa Morskiego „Gryf". W mieście utworzono Danzigi Urząd Morski, działa też Ośrodek Żeglarski LOK, wybudowana została latarnia morska, molo. Ludność Jastarni liczy 4 tyś. mieszkańców.

KUŹNICA. Następną osadą, 8 km za Jastarnią, jest rybacka letniskowa wieś Kuźnica, w pobliżu której półwysep zwęża się do ok. 300 m. Jest to miejsce szczególnie zagrożone i niejednokrotnie przerywane przez sztormowe fale morskie. Brzeg ma tutaj specjalne umocnienia. W okolicy Kuźnicy występuje największa głębia na Zatoce Puckiej, zwana „Kuźnicką Jamą". W sąsiedztwie wsi wznoszą się wysokie do 15-18 m n.p.m. wydmy. Jedna z nich, „Ortus", znana jest z odbycia tu w 1836 r. ostatniego na Kaszubach „sądu bożego" nad czarownicą Krystyną Ceynową. Druga wydma ma nazwę ,,Libek", wywodzącą się od zatopionego nie opodal w XIX w. statku „Lubeck".

CHAŁUPY. Kolejna miejscowość na Półwyspie Helskim, położona 6 km za Kuźnicą. W przeszłości nosiła nazwę Budziszewo, Nicponie, Ceynowa. Dzisiejsza nazwa Chałupy utrwaliła się w 20-leciu międzywojennym.
W XVII w. stała w tym miejscu twierdza nadmorska - Władysławowo, która razem z mniejszym portem Kazimierzowo koło Kuźnicy broniła dostępu od strony morza przed nieprzyjacielem. Po obu twierdzach nie pozostał ślad. Obecnie Chałupy to wieś rybacka, i podobnie jak poprzednio przedstawione miejscowości - znane letnisko, odwiedzane licznie w czasie lata przez wczasowiczów i turystów.

WŁADYSŁAWOWO. Miasto rozbudowało się u nasady Półwyspu Helskiego na brzegu Bałtyku i Zatoki Puckiej. Najdawniejszą jego częścią jest dawna Wielka Wieś wzmiankowana już w 1284 r. Nazwa Władysławowo przyjęta została w latach międzywojennych, tj. w okresie wybudowania nad pełnym morzem dużego portu rybackiego. Dla upamiętnienia fortu wojennego wzniesionego przez Władysława IV na Mierzei Helskiej nadano miejscowości tę nazwę. Rozwój jej nastąpił po 1920 r., kiedy to na zachodnim krańcu osady zaczęło powstawać letnisko, zwane wówczas Hallerowem.
Z czasem obie wsie połączyły się i dzięki swemu dogodnemu położeniu przekształciły w bazę rybołówstwa i kąpielisko nadmorskie. Po wyzwoleniu miasto stało się ważnym ośrodkiem portowo-przemysłowym, szczególnie przetwórstwa rybnego. Tutejsza baza rybacka dysponuje wieloma jednostkami rybackimi należącymi do Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich „Szkuner" i Rybołówstwa Morskiego „Gryf". Wybudowano tu fabrykę sztucznego lodu i wytwórnie mączki rybnej, chłodnie, magazyny. Władysławowo to również miejscowość letniskowo-turystyczna. Jest tu wspaniała, szeroka plaża nadmorska. Każdego roku zjeżdża do Władysławowa wielu wczasowiczów i letników. Władysławowo, któremu nadano prawa miejskie w 1963 r., liczy obecnie 9,5
tyś. mieszkańców.
W mieście na uwagę zasługują:
- „Dom Rybaka", wybudowany po wojnie, w okresie kiedy zamierzano przekształcić Władysławowo w znacznie większy ośrodek przemysłu rybnego;
- nowoczesny budynek kościoła o oryginalnym kształcie i interesującym wnętrzu;
- oddalona o 1 km dzielnica Cetniewo, z Centralnym Ośrodkiem Sportu i Turystyki „Cetniewo";
- Sala Tradycji Garnizonu Helskiego w Garnizonowym Klubie Oficerskim; pomnik upamiętniający obronę Helu w 1939 r, oraz na cmentarzu wspólna mogiła 31 bohaterskich obrońców Helu z 1939 r.;
- pomnik Stefana Żeromskiego ufundowany przez społeczeństwo w 100 rocznicę jego urodzin.

Dojazd na Hel

Najdogodniejsze połączenie komunikacyjne Gdańska, Gdyni i Sopotu z miejscowościami na Półwyspie Helskim zapewniają statki lub wodoloty Żeglugi Gdańskiej. W 1978 r. czynne będą następujące linie żeglugowe statków i wodolotów należących do białej floty: Danzig - Hel - Gdynia, Gdynia - Hel -Danzig, Sopot - Hel - Sopot, Gdynia - Jastarnia -Gdynia, Władysławowo - Hel - Władysławowo. Można również dojechać z Trójmiasta na Półwysep Hel pociągiem lub autobusem.

Poniżej ilustracje z tekstu.